ΒΟΡΕΙΟ ΤΕΙΧΟΣ
ΔΙΠΛΗ ΠΥΛΗ Α΄ – ΑΜΦΙΠΟΛΗ
Το μακρό τείχος περιέβαλλε και προστάτευε την αρχαία Αμφίπολη από τους επιδρομείς. Από αυτό σήμερα διακρίνονται πολλά τμήματα του σε ανώτερο ύψος τα 7.52μ. Διατηρούνται αποσπασματικά το βόρειο τείχος, το νότιο και το δυτικό, αλλά και κάποια ελάχιστα τμήματα του ανατολικού. Το καλύτερο διατηρημένο τμήμα του μακρού τείχους της Αμφίπολης σώζεται βόρεια και συγκεκριμένα στον χώρο όπου βρίσκονται τα κτίρια του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού, όπως και στο χώρο της αρχαίας ξύλινης γέφυρας. Συγκεκριμένα, στα βορειοανατολικά του Αρχαιολογικού Χώρου, πίσω από τα παλιά κτίρια του σιδηροδρομικού σταθμού και σήμερα χώρου τέλεσης του ετήσιου Φεστιβάλ Αμφίπολης, ανάμεσα σε δύο απότομους λόφους σχηματίζεται μία ομαλή τριγωνική κοιλάδα. Σε όλο το μήκος της βάσης του τριγώνου,παράλληλα με τον Στρυμόνα και σε απόσταση περίπου 200 μ. από αυτόν εκτείνεται ένα θαυμάσια σωζόμενο τμήμα του τείχους, που σε πολλά σημεία διατηρείται σε ύψος 7,25 μ. Πρόκειται για ένα τμήμα του Βόρειου τείχους, μήκους 167 μ.,που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής.Μετά από μία γωνία του τείχους,συναντούμε ένα μοναδικό τεχνικό έργο: ένα μεγάλο αποχετευτικό αγωγό ομβρίων υδάτων μήκους 8,05 μ.
Και παρ’όλο που η απόσταση ανάμεσα στους πεσσούς είναι, μόνο 0,20 μ. περίπου- χώρος που εμπόδιζε τη διείσδυση του εχθρού στα τείχη ανάμεσα από τους οχετούς – τα ανοίγματα μικραίνουν σε 0,10 μ. με την ένθεση σιδερένιων οβελίσκων ανάμεσα στους τριγωνικούς πεσσούς. Σώζονται οι τρύπες και το μολύβι για την πάκτωση των οβελίσκων. Δυτικότερα, στο εσωτερικό του τείχους,αποκαλύφθηκε εντυπωσιακή κλίμακα – δεκατρείς βαθμίδες σώζονται στη θέση τους – που οδηγεί στον περίπατο του τείχους και σε κάποιο πλάτωμα. Στη βάση της κλίμακας σώζεται μία θυρίδα τριγωνικής τομής, θέση για κάποιον τοξότη ή φύλακα της πύλης, που βρίσκεται κοντά. Στο βόρειο τείχος υπάρχουν δύο πύλες. Η πρώτη, στα δυτικά, είναι ελληνιστικών χρόνων και βρίσκεται σε επίπεδο ψηλότερο κατα 2 μ. από την κρηπίδα του τείχους.Η πύλη αυτή ανοίχθηκε όταν οι προσχώσεις και οι αποθέσεις των φερτών υλών έκλεισαν την κλασική, την λεγόμενη δεύτερη πύλη, που βρίσκεται δεξιά της πρώτης, στο αρχικό επίπεδο του τείχους. Πρόκειται για μία από τις πιο σημαντικές πύλες, προφανώς για τις, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, «θράκιες πύλες», όπου υπάρχει εσωτερική και εξωτερική αυλή. Ακόμη, δυτικότερα συναντούμε ένα δεύτερο συγκρότημα αγωγών, άριστης διατήρησης. Το τείχος με άριστο ισοδομικό σύστημα, που σώζεται εδώ σε ύψος 6,25 μ., τερματίζει στην κάθετη παρειά του δυτικού λόφου.
ΠΥΛΗ Β΄ – ΑΜΦΙΠΟΛΗ
ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΟ-ΝΥΜΦΑΙΟ ΑΜΦΙΠΟΛΗ
Μπροστά και παράλληλα στο βόρειο τείχος αποκαλύφθηκε ένα μικρό ορθογώνιο οικοδόμημα , που χωρίζεται με εσωτερικό τοίχο σε δύο ανισομεγέθεις χώρους διαφορετικών φάσεων. Το κτίσμα είναι αρχαιότερο από το τείχος. Στο μέσον περίπου του μεγαλύτερου χώρου βρέθηκε στη θέση του ένα φρεάτιο, που σχηματίζεται από μεγάλο πίθο, τοποθετημένο μέσα στο έδαφος, σε βάθος 0,80 μ., του οποίου το κάτω μέρος είχε αποκοπεί πριν από την τοποθέτησή του. Γύρω από το στόμιο του πίθου, διαμέτρου 0,50 μ., που σκεπαζόταν με πήλινο κάλυμμα, βρέθηκαν ευρήματα που ταυτίζουν το χώρο, όπως διάφορα ειδώλια. Στη νοτιοανατολική γωνία του μεγαλύτερου χώρου βρέθηκε ανέπαφος αποθέτης, που περιείχε πενήντα περίπου αγγεία, τοποθετημένα με τάξη κοντά στους τοίχους. Από αυτά, τα τρία είναι κέρνοι και τα υπόλοιπα υδρίες, οι οποίες, όπως εικάζεται από τις μικρές τους διαστάσεις, θα πρέπει να ήταν αναθήματα. Από τα αναθήματα είναι φανερό ότι πρόκειται για κάποιο μικρό ιερό γυναικείας θεότητας, όπως εικάζεται ότι είναι Θεσμοφόριο ή Νυμφαίο από τα γυναικεία ειδώλια, τους κέρνους, το δρόμο το στρωμένο με χώμα. Ορισμένα από τα ειδώλια και τα αγγεία του ιερού μπορούν να ανέλθουν μέχρι τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. και με βάση την μελέτη των ευρημάτων του έχουμε μια ακόμα απόδειξη ότι η περιοχή της Αμφίπολης κατοικήθηκε πριν το 437 π.Χ.
Το βόρειο τείχος χρονολογείται μεταξύ των ετών 424 – 422 π.Χ. σύμφωνα με την αφήγηση του Θουκυδίδη που αναφέρεται στη μάχη Κλέωνος και Βρασίδα μπροστά στα τείχη της Αμφιπόλεως. Προχωρώντας δυτικά από το βόρειο τείχος συναντούμε μπροστά του τα θεμέλια μιας μεγάλης κλασικής οικίας, που το τείχος τη χωρίζει στη μέση, χωρίς να υπάρχει η συνέχειά της εσωτερικά από αυτό. Επομένως η οικία είναι αρχαιότερη από το τείχος, του οποίου η θεμελίωση κατέστρεψε ένα μέρος της. Αν λοιπόν η οικία χρονολογηθεί πριν από το 437 π.Χ., δηλαδή πριν από την ίδρυση της Αμφιπόλεως από τον ‘Άγνωνα, τότε θα έχουμε μία ακόμη απόδειξη ότι στη θέση της Αμφιπόλεως προϋπήρχε ένας άλλος οικισμός. που σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ήταν οι «Εννέα Οδοί».
Προχωρώντας δυτικότερα συναντούμε την πύλη Β’, που έχει διαδοχικές φάσεις και στην τελευταία φάση της ανήκει η εξωτερική αυλή. Σε απόσταση 70 μ. περίπου δυτικά από την πύλη Β’ συναντούμε έναν κυκλικό πύργο, που περικλείσθηκε μέσα σε έναν άλλο, τετράγωνο, σε μια επισκευή του τείχους στην ελληνιστική εποχή, αντικαθιστώντας τον κυκλικό. Ανάμεσα στην πύλη Β’ και τον κυκλικό πύργο υπάρχουν συγκροτήματα αγωγών αποχέτευσης των ομβρίων. Ολόκληρο το τείχος, καθώς και ο κυκλικός πύργος είναι θεμελιωμένοι σε αμμώδες έδαφος της όχθης του Στρυμόνα. Το τμήμα του τείχους που περιλαμβάνεται μεταξύ του κυκλικού πύργου και της πύλης της γέφυρας είναι διάτρητο από αγωγούς αποχέτευσης.
ΠΥΛΗ Γ΄ ΑΜΦΙΠΟΛΗ
Πέντε από τις πύλες του μακρού τείχους ήδη έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά, εκ των οποίων, η πύλη Γ΄ είναι η πιο σημαντική και βρίσκεται στο χώρο της ξύλινης γέφυρας, στο βόρειο τείχος. Βρίσκεται σε απόσταση 61,50 μ. δυτικά από τον κυκλικό πύργο. Είναι η μεγαλύτερη και πιο οχυρή πύλη της πόλης, διαστάσεων 13,40 μ. επί 9 μ., με τοίχους πάχους 2 μ. περίπου. Ο αρχιτέκτων της πύλης της γέφυρας μερίμνησε ιδιαίτερα για την εξασφάλισή της από τους κινδύνους πλημμύρας του ποταμού, ενισχύοντας εσωτερικά και εξωτερικά τους τοίχους της και ολόκληρη την περιοχή της πύλης με πλήθος πασσάλων. Ως πρόσθετο έργο προστασίας κατασκευάσθηκε στο επίπεδο της ευθυντηρίας ένας τοίχος σε σχήμα Π, Στη μεγάλη αυτή πύλη κατέληγε η αρχαία, ξύλινη γέφυρα, που αναφέρει ο Θουκυδίδης στα γεγονότα της μάχης Κλέωνος και Βρασίδα, το 422 π.Χ.