Όπως είναι γνωστό, η ανακάλυψη των μετάλλων και η ανάπτυξη της μεταλλουργίας συνδέεται με την πρώιμη και η μέση εποχή του Χαλκού. Η ανάπτυξη των τεχνικών για την επεξεργασία των μετάλλων, όπως ήταν φυσικό πέρασε στη σφαίρα του μύθου και αποδόθηκε στους θεούς και τις θεότητες της μεταλλουργίας. Με τις μετακινήσεις των πρώτων μεταλλουργών στο Αιγαίο, προκειμένου να βρουν νέες πηγές πρώτης ύλης και πρόσφορες αγορές συνδέονται την ύστερη εποχή του Χαλκού οι δύο πανελλήνιες εκστρατείες, η Αργοναυτική και η Τρωική, καθώς επίσης και ο αποικισμός της Κύπρου και της Μιλήτου. Οι μυθολογικές παραδόσεις της εκστρατείας των Αργοναυτών στη Κολχίδα φαίνεται ότι έχουν έναν ιστορικό πυρήνα της επέκτασης του Μυκηναϊκού εμπορίου με στόχο τη διακίνηση μεταλλουργικών προϊόντων και την αναζήτηση πρώτων υλών.
Η Αργοναυτική εκστρατεία είχε ως αφορμή το όνειρο που είχε δει ο Πελίας, ο βασιλιάς της Ιωλκού. Είχε εμφανιστεί ο Φρίξος στον ύπνο του προτρέποντάς τον να φέρει πίσω την ψυχή του και το χρυσόμαλλο δέρας από την Κολχίδα στην Ιωλκό. Ο Πελίας ανέθεσε την δύσκολη αποστολή του επαναπατρισμού του χρυσόμαλλου δέρατος στον ανιψιό του, τον Ιάσονα. Εκείνος αποδέχθηκε την πρόκληση και ανέθεσε στον Άργο την κατασκευή του πλοίου του, της Αργούς. Η Αθηνά προσάρμοσε μάλιστα στο ακρόπρωρο του πλοίου ένα κομμάτι από τη μαντική φηγό της Δωδώνης, το οποίο προειδοποιούσε με ανθρώπινη φωνή για κάθε επερχόμενο κίνδυνο. Σημαντικοί σταθμοί της Αργούς στο ταξίδι της για την Κολχίδα ήταν η Λήμνος, η Σαμοθράκη, η «πολύχρυσος και πολύχαλκος» κατά τον Όμηρο Τροία, την οποία κατέλαβαν, και η Κύζικος. Στην Κολχίδα ο βασιλιάς Αιήτης υπέβαλε τον Ιάσονα σε επικίνδυνους άθλους, πριν του δώσει το χρυσόμαλλο δέρας. Αν κάποιος το έκλεβε, ο βασιλιάς θα έχανε την εξουσία του και τη ζωή του, σύμφωνα με έναν χρησμό. Στόχος του ήταν λοιπόν να εξοντώσει τον Ιάσονα. Εκείνος όμως κατάφερε να ολοκληρώσει τις δοκιμασίες με τη βοήθεια της κόρης του Αιήτη, της Μήδειας. Έτσι ο Ιάσονας διέφυγε από την Κολχίδα κλέβοντας το χρυσόμαλλο δέρας. Η επιστροφή των Αργοναυτών ήταν περιπετειώδης. Αφού διέπλευσαν τον ποταμό Ίστρο, τον σημερινό Δούναβη, και βγήκαν στις Ιλλυρικές ακτές, ύστερα τον Ηριδανό και τον Ροδανό, τελικά κατέληξαν στην Συρρηνική θάλασσα μέσω της χώρας των Κελτών. Σημαντικοί σταθμοί του υπόλοιπου ταξιδιού τους ήταν η νήσος Αιθαλία, απέναντι από την Κορσική, ο κήπος των Εσπερίδων και η Κρήτη. Ο Όμηρος μετά την Αργοναυτική Εκστρατεία αρκετούς από τους γιους των Αργοναυτών μαζί με άλλους Αχαιούς ήρωες, τους συγκαταλέγει σε αυτούς που συμμετείχαν στην Τρωική Εκστρατεία. Οι περισσότερες δε περιοχές που σχετίζονται με το ταξίδι των Αργοναυτών όπως μας πληροφορούν οι αρχαίες πηγές και η αρχαιολογική έρευνα σχετίζονται με τον χρυσό, τον χαλκό και τον σίδηρο και την επεξεργασία τους.
Ο Αργοναυτικός μύθος είναι γεμάτος από συγκεκαλυμμένες παραπομπές στη μεταλλουργία. Η κυριότερη από αυτές σχετίζεται με την ιδιότητα του ίδιου του χρυσόμαλλου δέρατος. Στην περιοχή της Κολχίδας υπήρχε ο Υάσις ποταμός, του οποίου η κοίτη παρέσυρε κόκκους χρυσού. Η αρχαιότερη μέθοδος για την απόληψή τους ήταν η χρήση πυκνόμαλλων δερμάτων από αιγοπρόβατα, που τοποθετούνταν στην κοίτη του ποταμού. Αυτή η μέθοδος εξελίχθηκε αργότερα στο ρείθρο-φάτνη. Προστέθηκε δηλαδή ένα ξύλινο λούκι επενδεδυμένο με τα δέρματα των συγκεκριμένων ζώων. Και στις δυο περιπτώσεις ο βαρύς χρυσός, σε ψήγματα ή σκόνη, παρασυρόμενος από το νερό συγκρατιόταν από το πυκνό τρίχωμα. Από την έντονη λάμψη του χρυσού που είχε κατακαθίσει στο δέρμα του ζώου προέκυψε η μυθική περιγραφή του χρυσόμαλλου δέρατος
ellinikoschrysos.gr
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΟΥ ΔΕΡΑΤΟΣ
Το κριάρι σταμάτησε στην Κολχίδα,όπου βασίλευε ο βασιλιάς Αιήτης.Ο Φρίξος για να τον ευχαριστήσει για τη φιλοξενία που το πρόσφερε,του χάρισε το δέρμα του κριαριού,που ο βασιλιάς το κρέμασε σε ένα δέντρο και ανέθεσε σε έναν ακοίμητο δράκοντα να το προσέχει.
Τι ήταν όμως το χρυσόμαλλο δέρας και ποια σχέση είχαν ο Φρίξος και ο Αιήτης με αυτό;Ήταν μια πρωτότυπη και παράξενη ιστορία με πολύ δράμα και συναισθηματικές μεταπτώσεις,που ήρωές της είναι δύο παιδιά βασανισμένα από την απονιά της μητριάς τους.
Η πέτρινη καρδιά της δε συγκινούνταν ποτέ,ούτε από τα παρακάλια,ούτε από τα δάκρια των αθώων εκείνων παιδιών.Η παρουσία τους πίστευε ότι στεκόταν εμπόδιο στην οικογενειακή της ευτυχία.Γι’ αυτό αποφάσισε να τα βγάλει από τη μέση.Περίμενε λοιπόν την κατάλληλη ευκαιρία,που δεν άργησε να ερθει.
Κάποτε έπεσε πείνα (λιμός) στη Βοιτωτία.Κι αυτό γιατί η Ινώ διέταξε κρυφά να βάλουν σε φούρνο και να ψήσουν όλους τους σπόρους των δημητριακών που σκόπευαν να σπείρουν εκείνη τη χρονιά.Αποτέλεσμα ήταν να μη φυτρώσουν τα σπαρτά.Ο Αθάμας έστειλε απεσταλμένους στο μαντείο των Δελφών για να ρωτήσουν τι έπρεπε να κάνει για να αποσοβηθεί το κακό.Αλλά η Ινώ δωροδώκησε τους απεσταλμένους,παραγγέλνοτνας τους να πουν ότι τάχα το μαντείο έδωσε εντολή να θυσιαστούν τα παιδιά της Νεφέλης.
Η σατανική γυναίκα κατάφερε,τελικά,να πείσει τον Αθάμα ότι,αν τα θυσίαζε,το κακό θα σταματούσε και οι θεοί θα ξανάφερναν στη χώρα του την προηγούμενη εφορία της γης κι ευτυχία.Και εκείνος,ανόητος και ευκολόπιστος,καθώς ήταν,έπεσε εύκολα στα δίχτυα της παμπόνηρης γυναίκα,την πίστεψε και δέχτηκε να θυσιαστούν τα παιδιά του.Μα ο Δίας,άγρυπνος,παρακολουθούσε τα γεγονότα στο παλάτι του άστοργου πατέρα,που έγινε ένα άβουλο παιχνίδι στα χέρια της γυναίκας του,ενώ,σα βασιλιάς που ήταν,έπρεπε να έχει το σθένος και τη βούληση για να κυβερνά με σύνεση το λαό του.
Καθώς περνούσαν από το στενό της θάλασσας που ενώνει την Προποντίδα με το Αιγαίο,τα παιδιά χαίρονταν,απολαμβάνοντας τα ωραία τοπία που έβλεπαν.Από τη φυλακή τους ξαφνικά βρέθηκαν στον ανθρώπινο κόσμο,από τα βασανιστήρια στην ξεγνοισιά που προσφέρει πάντα η μητρική αγάπη και η στοργή και από την αδικία των ανθρώπων στη δικαιοδοσία των θεού.Το κριάρι πετούσε εκεί που αυτό ήθελε`ήξερε το δρόμο του.Τα παιδιά αφήνονταν σ’ αυτό το υπέροχο ταξίδι,χωρίς να σκέφτονται τίποτα,με ανοιχτές όλες τις αισθήσεις τους,ώστε να απολαμβάνουν το σοφό συνταίριασμα των καταπράσινων αυλών,της καταγάλανης θάλασσας και του ολόχρυσου ήλιου,που τρεμόπαιζε καθώς βουτούσε από ψηλά στον ακύμαντο καθρέφτη της θάλασσας.
Είναι αλήθεια πως όλα τα ανθρώπινα έχουν όρια`έχουν και χρονική διάρκεια.Έτσι και η χαρά των θεών δεν κράτησε πολύ.Γιατί η Έλλη έχασε την ισορροπία της κάποια στιγμή,έπεσε στη θάλασσα και άφησε την τελευταία της πνοή.Η θάλασσα που πριν από λίγο απολάμβανε με πάθος,έγινε ο υγρός τάφος της.Γι’ αυτό το στενό αυτό της θάλασσας,όπου έπεσε η Έλλη,ονομάστηκε Ελλήσποντος,δηλαδή θάλασσα της Έλλης.Ο Φρίξος ένιωσε βαθιά θλίψη για τον άτυχο χαμό της αδερφής του.
Μα το κριάρι που κατάλαβε τις σκέψεις του και διαισθάνθηκε τις προθέσεις του,μίλησε με ανθρώπινη λαλιά.Το θεϊκό ζώο έδωσε θάρρος και κουράγιο στον Φρίξο και αισιοδοξία για τη ζωή.Οι θεοί τα κανονίζουν όλα του είπε.”Οι θεοί τα κανονίζουν όλα”, του είπε. “Όλοι έχουμε μια αποστολή στη γη· αυτή την αποστολή πρέπει να εκπληρώσουμε“.Έτσι, συνεχίζοντας το ταξίδι ο Φρίξος, έφτασε στην Κολχίδα, στην απόμακρη χώρα του Καύκασου, όπου βασίλευε ο γιος του Ήλιου Αιήτης, αδερφός της Πασιφάης (βασίλισσας της Κρήτης) και της μάγισσας Κίρκης. Στη χώρα εκείνη του Αιήτη οι ακτίνες του ήλιου αναπαύονταν και ξανά ξυπνούσαν, στο αδιάκοπο κυνήγι της μέρας και της νύχτας. Ο Αιήτης υποδέχτηκε εγκάρδια τον Φρίξο και τον φιλοξένησε. Αργότερα του έδωσε την κόρη του Χαλκιόπη για γυναίκα. Έτσι την έλεγαν, γιατί είχε “χάλκινο πρόσωπο”. Το κριάρι όμως προοριζόταν απ’ την αρχή για θυσία. Γι’ αυτό ο Φρίξος το πρόσφερε στον Φύξιο Δία, που ήταν προστάτης των δραπετών και το χρυσόμαλλο δέρας (προβιά) το παρέδωσε στον πεθερό του, για να το φυλάξει. Ο Αιήτης το κρέμασε σε μια βελανιδιά στο ιερό του Άρη κι έβαλε για φύλακά του ένα δράκοντα, πελώριο φίδι, που πάντα έμεινε άγρυπνο και δεν επέτρεπε σε κανέναν να περάσει. Ήταν ικανό να περιτυλίξει ένα μεγάλο καράβι μαζί με όλο του το πλήρωμα.
Χρυσομαλλο δερασ:Μυθος η’ αληθεια;
Αρχικά, η απόληψη αυτού του πολύτιμου μετάλλου γινόταν με προβιές, κυρίως προβάτων, τις οποίες βουτούσαν οι μεταλλευτές μέσα στο ποτάμι, όπου και εγκλωβίζονταν τα ψήγματα του χρυσού. Στη συνέχεια οι προβιές στέγνωναν και τινάζονταν για να συλλεχθεί ο χρυσός ή καίγονταν για να αποληφθούν οι σβόλοι του χρυσού.
Με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη των τεχνικών, οι προβιές τοποθετούνταν σε σταθερά ξύλινα ρείθρα μέσα στην κοίτη του ποταμού” εξήγησε ο Μάρκος Βαξεβανόπουλος, υποψήφιος διδάκτορας γεωλογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σε διάλεξη που έδωσε πρόσφατα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Βόλου, με θέμα: “Αρχαία μεταλλεία: Από το Πήλιο του Ιάσονα, στο Λαύριο του Πεισίστρατου”.
Όπως υπογραμμίζει στην ομιλία του, το αξιόλογο στα φιλολογικά έργα για την Αργοναυτική εκστρατεία, αλλά και τον Τρωικό πόλεμο είναι ότι τα οικονομικά κέντρα της εποχής και τα γεωστρατηγικά σημεία τοποθετούνται προς την περιοχή του Εύξεινου Πόντου. “Και όχι άδικα”, εξηγεί, “καθώς τα γεγονότα που περιγράφονται τοποθετούνται χρονικά περίπου στο πέρασμα από την Εποχή του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου”.
Πρόσφατα, στην περιοχή της Γεωργίας, μελετήθηκαν χώροι με την αρχαιότερη εξόρυξη και μεταλλουργία σιδήρου- περίπου το 1400 π.Χ. Αυτό δείχνει ότι στην ευρύτερη περιοχή του Εύξεινου Πόντου έχουμε το πέρασμα από τη μεταλλουργία του χαλκού, στη μεταλλουργία του σιδήρου.
“Άρα, όχι άδικα”, συμπεραίνει, “ο Ηρόδοτος τοποθέτησε τη φυλή των Χαλύβων, που επεξεργάζονταν το σίδηρο, σε εκείνη την περιοχή”.
Οι αιώνες γνώσης σε θέματα μεταλλευτικής και μεταλλουργίας οδηγούν σταθερά στην ανακάλυψη της απόληψης και της χύτευσης του σιδήρου. Πιθανότατα, οι ταξιδευτές της εποχής μεταφέρουν στον ελλαδικό χώρο τις γνώσεις για το νέο μέταλλο. Η νέα εποχή θα σημαδευτεί από τα πιο ισχυρά, πιο γερά στην κρούση, σιδερένια όπλα.
Όπως πιθανολογεί, άλλωστε, ο κ.Βαξεβανόπουλος, η λεγόμενη “Κάθοδος των Δωριέων” έχει σχέση με την κάθοδο της γνώσης σε θέματα μεταλλευτικής και μεταλλουργίας.
“Ας μην ξεχνάμε ότι ο βασικός μοχλός της οικονομίας και των επιμέρους λειτουργιών της ήταν η κατοχή των μετάλλων και των μεταλλοφόρων περιοχών” διευκρινίζει.
Αρχαία μεταλλεία στο Πήλιο
Ο Ιάσονας, όμως, δεν ξεκίνησε από μία περιοχή, χωρίς γνώσεις μεταλλευτικής και μεταλλουργίας. Οι κάτοικοι της αρχαίας Ιωλκού γνωρίζουν το χρυσό και το χαλκό, ως μέταλλα.
Το Πήλιο μέχρι πρότινος δεν ήταν γνωστό για την παρουσία χρήσιμων μετάλλων. “Κι όμως”, αναφέρει ο υποψήφιος διδάκτορας, “από την περιοχή της Ζαγοράς μέχρι το χωριό Καλαμάκι Πηλίου έχουν βρεθεί πάνω από 30 μεταλλοφόρες περιοχές με έντονη την παρουσία ορυκτών του σιδήρου, του μολύβδου και του χαλκού”.
Μάλιστα, στο χωριό Ξουρίχτι, ανακαλύφθηκε αρχαίο υπόγειο μεταλλείο με συνολικό μήκος διαδρόμων πάνω από 100 μέτρα, ενώ στη γύρω περιοχή, έντονη είναι η παρουσία επιφανειακών εκμεταλλεύσεων.
“Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η εξάντληση των τοπικών μεταλλοφοριών, υπήρξε η κύρια αφορμή για την οργάνωση εκστρατειών σε υπερπόντιες περιοχές. Η αναζήτηση νέων και πλούσιων μεταλλοφοριών χαλκού και χρυσού, πιθανώς, ήταν η κύρια αιτία των αποστολών, ίσως και των επιμέρους πολεμικών συγκρούσεων” εκτιμά.
Αρχαίο Λαύριο
Σημείο σταθμός στην ιστορία του Λαυρίου είναι για τον κ. Βαξεβανόπουλο, το 546 π.Χ., οπότε και επιστρέφει ο Πεισίστρατος από την εξορία του.
Από το Παγγαίο και τη Θράκη, όπου είχε εξοριστεί, φέρνει μαζί του έμπειρους μεταλλευτές των μεταλλείων του Παγγαίου και της Σκαπτής Ύλης και πλέον το Λαύριο αρχίζει να γνωρίζει ιδιαίτερη ακμή.
Ξεκινά η διάνοιξη δαιδαλωδών στοών, που συνδέονται με την επιφάνεια με κατακόρυφα φρεάτια. Το 483 π.Χ. θα ανακαλυφθεί μία ιδιαίτερα πλούσια μεταλλοφορία που θα οδηγήσει στην οικονομική άνθηση της Αθήνας.
Από τις προσόδους αυτής της ανακάλυψης, ο Θεμιστοκλής θα πείσει του Αθηναίους να ναυπηγήσουν 200 τριήρεις, με τις οποίες νίκησαν τον Περσικό στόλο στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.
“Άρα, αντιλαμβανόμαστε ότι ακόμη και η πορεία της ιστορίας εξαρτάται από την εξέλιξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας, αφού αυτή ορίζει τους πυλώνες της οικονομίας και κατ’ επέκταση της πολιτικής” προσθέτει, χαρακτηρίζοντας το Λαύριο ως “την πρώτη βιομηχανική επανάσταση προ Χριστού”.
Γενικότερα πάντως, μεγάλα μεταλλευτικά κέντρα της αρχαιότητας θεωρούνται η Θάσος, η απέναντι της Θάσου περιοχή της Σκαπτής Ύλης, το όρος Παγγαίο, το όρος Άγκιστρο, η Βορειοανατολική Χαλκιδική, η Σίφνος και η Μήλος.
Σε όλες αυτές τις περιοχές υπάρχουν δεκάδες αρχαίες υπόγειες στοές εξόρυξης μεταλλεύματος, οι οποίες, όμως, δεν έχουν μελετηθεί ενδελεχώς, με αποτέλεσμα την έλλειψη βασικών στοιχείων και την καταστροφή πολλών στοών, καταλήγει ο κ.Βαξεβανόπουλος.
** Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο του κ. Βαξεβανόπουλου και απεικονίζουν την εξερεύνηση της αρχαίας μεταλλευτικής δραστηριότητας.
